Τι είναι αυτό που το λέμε κατάθλιψη και πώς μπορεί να αντιμετωπιστεί σε καιρούς χαλεπούς; Τι γίνεται αν η οικονομική χαβούζα μέσα στην οποία έχουμε πέσει παραμένει ως έχει για μεγάλη χρονική περίοδο; Πώς θα βρούμε μέσα μας τα ψυχικά αποθέματα και τους πόρους για να ανταπεξέλθουμε σε αυτές τις δύσκολες συνθήκες;

Καταρχήν, η κατάθλιψη ήταν αισθητή στους ανθρώπους όλων των πολιτισμών και αποτελεί ένα από τα συχνότερα νοσήματα, τόσο στην ψυχιατρική όσο και στη γενική ιατρική. Πρώτος ο Ιπποκράτης χρησιμοποίησε τον όρο μελαγχολία, υποστηρίζοντας ότι είναι μία νόσος που αφορούσε τη φύση των χυμών του εγκεφάλου, συνέπεια της περίσσιας μαύρης χολής (μέλας+χολή). Επίσης, ξεχώριζε την αρρώστια που εμφανιζόταν μετά από φοβερά γεγονότα, απ’ αυτήν που δεν είχε προφανή αιτία.

Είναι φυσιολογική η αρνητική αντίδραση των ανθρώπων μπροστά σε αρνητικά γεγονότα της ζωής, όπως ένα θέμα υγείας, μία οικονομική καταστροφή, μία απώλεια, μία απόλυση, ένα διαζύγιο. Η ζωή είναι γεμάτη από θετικά, αρνητικά και ουδέτερα γεγονότα. Όλοι οι άνθρωποι έχουμε έρθει αντιμέτωποι με δύσκολες καταστάσεις και έχουμε αισθανθεί το συναίσθημα της θλίψης, μιας παροδικής στενοχώριας. Όταν, όμως, μιλάμε για κατάθλιψη δεν εννοούμε τα πρόσκαιρα, φυσιολογικά, αρνητικά συναισθήματα που προκύπτουν από κάποιο αρνητικό ερέθισμα ή γεγονός, αλλά για μια διαρκή, διάχυτη διάθεση, στην οποία εγκλωβίζεται κάποιο άτομο και τείνει να διαστρεβλώνει τα γεγονότα, να τα βλέπει όλα αρνητικά και μάλιστα με μία υπερβολή, μέσα από τους δικούς του μεγεθυντικούς φακούς. Αυτή η κατάσταση επηρεάζει τη λειτουργικότητα του ατόμου και όλους τους τομείς της ζωής του. Τότε είναι που μιλάμε για ένα κλινικό σύνδρομο που το λέμε κατάθλιψη.

Τα συναισθήματα κινούν τη ζωή, δεν είναι στατικές καταστάσεις. Αν αναλύσουμε την αγγλική λέξη emotion σε energy+ motion, το συναίσθημα είναι ενέργεια και κίνηση. Η λύπη, η στενοχώρια, τα κλάματα μας βοηθούν να εκτονώσουμε τη συσσωρευμένη ενέργεια των συναισθημάτων μας και να κατανοήσουμε κάποια πράγματα. Τι είναι σημαντικό και τι όχι. Όταν η λύπη μας βαθαίνει σε ένταση και διάρκεια και παραλύουμε, μένοντας ακίνητοι στο ίδιο τραγικό σημείο για αρκετό καιρό, τότε υπάρχει πρόβλημα. Όταν βαλτώνει ένα συναίσθημα και παύει να κινείται, περιορίζει τη λειτουργικότητα ενός ανθρώπου, ο οποίος πλέον, φλερτάρει με την κατάθλιψη. Με τη βοήθεια ενός φίλου ή κάποιου ειδικού μπορούμε να περιορίσουμε τη διάρκεια της στενοχώριας μας ή και να την εκτονώσουμε χωρίς κίνδυνο.

Όταν κάποιος άνθρωπος βρίσκεται σε κατάσταση άγχους ή κατάθλιψης, οι σκέψεις του είναι κατά κάποιον τρόπο διαστρεβλωμένες. Το αποτέλεσμα είναι να μπλέκει σε ένα φαύλο κύκλο αρνητικής διάθεσης. Σύμφωνα με τη νευρολογική λειτουργία του εγκεφάλου, πριν να βιώσουμε οποιοδήποτε γεγονός, πρέπει να το επεξεργαστούμε στο μυαλό μας και να του δώσουμε κάποιο νόημα. Πρέπει να καταλάβουμε τι μας συμβαίνει πριν να νιώσουμε κάτι. Αν κατανοήσουμε ακριβώς τι συμβαίνει, τα συναισθήματά μας θα είναι φυσιολογικά. Αν η αντίληψή μας είναι επηρεασμένη από την εμπειρία του παρελθόντος και κατά κάποιο τρόπο διαστρεβλωμένη, τότε η συναισθηματική αντίδραση θα είναι παράλογη. Σας έχει τύχει να δείτε κάποιον να γίνεται έξω φρενών και να φωνάζει και το ερέθισμα που πυροδότησε αυτήν την αντίδραση, να είναι για σας σχετικά ουδέτερο; Ποιος ξέρει τα βιώματα αυτού του ανθρώπου, την ιδιοσυγκρασία του και τι γνωστική διαστρέβλωση έκανε!

Σύμφωνα με τον στωικό φιλόσοφο Επίκτητο: «ταράττει τους ανθρώπους ου τα πράγματα, αλλά τα περί των πραγμάτων δόγματα». Αυτό σημαίνει ότι οι άνθρωποι ταράζονται όχι από αυτά που συμβαίνουν, αλλά από την άποψή τους γι’ αυτά που συμβαίνουν.

Δεν μπορούμε να αποκλείσουμε τα αρνητικά γεγονότα απ’ τη ζωή. Όπως, επίσης, δεν μπορούμε να ελέγξουμε την οικονομική κρίση και ό, τι αυτό συνεπάγεται. Τι μπορούμε να κάνουμε για να σταθεροποιήσουμε την κατάσταση μας; Συγκεκριμένα τι είναι αυτό που μπορούμε να αλλάξουμε για να βελτιώσουμε την κατάστασή μας; Γιατί οι αντιξοότητες της τύχης πικραίνουν έναν άνθρωπο, ενώ υποκινούν κάποιον άλλο να γίνει πιο επινοητικός και να ξεπεράσει γρηγορότερα την κρίση με τον έναν ή τον άλλο τρόπο; Ποια απ’ τα δεδομένα μας δεν αλλάζουν και άρα αυτό που έχουμε να κάνουμε είναι να τα αποδεχτούμε και να τα νοηματοδοτήσουμε με έναν λειτουργικότερο τρόπο; Όλα αυτά είναι ερωτήματα που θα μας βοηθήσουν τη στιγμή που η κρίση βαθαίνει και πυροδοτεί ένα αυξανόμενο ποσοστό κατάθλιψης.

Τα τελευταία χρόνια της κρίσης στη χώρα μας, έχουν αυξηθεί τα περιστατικά σοβαρής κατάθλιψης σύμφωνα με μελέτη του Ερευνητικού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου Ψυχικής Υγιεινής του Πανεπιστημίου Αθηνών (ΕΠΙΨΥ)  . Απ’ το 2011 έως σήμερα το ποσοστό έχει αυξηθεί κατά 50% και έχουν αυξηθεί και οι αυτοκτονίες. Απ’ το 2008 έως σήμερα η συνεχιζόμενη οικονομική ύφεση κοστίζει οικονομικά, ψυχικά και κοινωνικά. Στο μάκρο-κοινωνικό επίπεδο, το κράτος φαίνεται ανήμπορο να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις της εποχής αποτελεσματικά και να προστατεύσει τους πολίτες του. Είναι εγκλωβισμένο σε ένα φαύλο κύκλο αυτοκαταστροφικότητας. Στο μίκρο-κοινωνικό επίπεδο, οι πολίτες και ο κάθε πολίτης ξεχωριστά ως καθρέφτης αυτής της κοινωνίας, βιώνει τη δική του υποκειμενική, «βουβή κρίση». Επικρατεί ένα κλίμα ανασφάλειας, έλλειψης εμπιστοσύνης, αβεβαιότητα για το μέλλον, θυμός και φόβος για τις αλλαγές που καλείται να κάνει κάποιος στη ζωή του, ντροπή και απελπισία ότι δεν θα τα καταφέρει. Όλα αυτά έχουν διαμορφώσει ένα σκηνικό που μοιάζει με «εθνική κατάθλιψη».

Η Ελλάδα έχει υποστεί τη μεγαλύτερη μείωση στην ευτυχία των πολιτών της, έχοντας την τρίτη θέση μετά τη Βενεζουέλα και την Κεντρική Αφρικανική Δημοκρατία. Σύμφωνα με τη λίστα με τις πιο ευτυχισμένες χώρες παγκοσμίως για το 2017 που ανακοινώθηκε απ’ το Sustainable Development Solutions Network (μια παγκόσμια πρωτοβουλία του ΟΗΕ), η χώρα μας βρίσκεται στην 87^η θέση. Στην πρώτη δεκάδα με τις πιο ευτυχισμένες χώρες σε όλο τον κόσμο είναι: Νορβηγία, Δανία, Ισλανδία, Ελβετία, Φινλανδία, Ολλανδία, Καναδάς, Νέα Ζηλανδία, Αυστραλία και Σουηδία. Η κατάθλιψη δεν αφορά μόνο τη χώρα μας και την περίοδο την οποία διανύουμε, όπως αναφέρθηκε και ανωτέρω.

Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ) το 2020 η κατάθλιψη θα είναι η δεύτερη νόσος σε κάθε ηλικία και στα δύο φύλα. Η κατάθλιψη είναι μία κοινωνική νόσος, εν δυνάμει όλοι μπορεί να νοσήσουμε (1 στους 11 ανθρώπους θα νοσήσει σε κάποια περίοδο της ζωής του). Για να καταλάβουμε λίγο το «γιατί»…

Δεν υπάρχει μία αιτία που να εξηγεί πλήρως τη διαταραχή της κατάθλιψης. Υπάρχει ποικιλία παραγόντων που δρουν στην ιδιοσυγκρασία του κάθε ανθρώπου και στο συγκεκριμένο κοινωνικό πλαίσιο. Γενετικοί, βιολογικοί και ψυχοκοινωνικοί παράγοντες αλληλεπιδρούν και μαζί με τον τρόπο σκέψεις που έχει κάποιος, δημιουργούν ένα καταθλιπτικό μοτίβο.

Οι γενετικοί παράγοντες αναφέρονται σε κάποια χαρακτηριστικά που μπορεί να κληρονομήσει ένας άνθρωπος και που αυξάνουν την προδιάθεσή του για κατάθλιψη. Αυτό σημαίνει ότι όταν δράσουν και άλλοι παράγοντες και υπό συνθήκες υψηλού στρες αυξάνονται οι πιθανότητες να νοσήσει.

Οι βιολογικοί παράγοντες αναφέρονται σε παθήσεις του ΚΝΣ και λοιμώξεις που δρουν στο ΚΝΣ και μπορεί να προκαλέσουν  δευτερογενώς κατάθλιψη. Αυτές μπορεί να είναι ενδοκρινικές, μεταβολικές και συστηματικές παθήσεις, κάποια φάρμακα και το αλκοόλ.

Οι ψυχοκοινωνικοί παράγοντες είναι πρώιμες τραυματικές εμπειρίες, όπως θάνατος ενός γονιού. Ψυχοπιεστικά γεγονότα ζωής που δρουν αργότερα, όπως οικονομική ύφεση, διαζύγιο, απώλεια εργασίας, άσχημες συνθήκες διαμονής, μετανάστευση κ.α

Ο τρόπος σκέψης παίζει σημαντικό ρόλο στη διαιώνιση του προβλήματος της κατάθλιψης. Το πρόβλημα εμφανίζεται όταν οι άνθρωποι επεξεργάζονται την πραγματικότητα με κάποιες μη λειτουργικές παραδοχές και τείνουν να παρερμηνεύουν τον κόσμο γύρω τους και όχι να τον ερμηνεύουν.

Δεν είναι ένδειξη αδυναμίας να ζητήσουμε βοήθεια από έναν ειδικό. Ο ψυχολόγος δεν έχει μαγικές λύσεις, όμως θα μας βοηθήσεις να χειριστούμε πιο λειτουργικά την καθημερινότητά μας , να βρούμε λύσεις και να γνωρίσουμε καλύτερα τον εαυτό μας, ώστε να προληφθούν μελλοντικές υποτροπές. Όσοι πάσχουν από κατάθλιψη δεν μπορούν από μόνοι τους να διορθώσουν αυτή τη νοσηρή κατάσταση και να αισθανθούν καλύτερα. Η κατάθλιψη δεν είναι ένα περαστικό συναίσθημα στενοχώριας. Είναι μια διάχυτη και μαύρη διάθεση που οδηγεί κάποιον να βλέπει τον εαυτό του, τον κόσμο και το μέλλον του μαύρα (γνωστική τριάδα της κατάθλιψης).

Το περιεχόμενο της σκέψης είναι αρνητικό:

• Αρνητική θεώρηση εαυτού (ανεπαρκής, ανάξιος, ελλειμματικός)
• Αρνητική θεώρηση κόσμου (νοσηρός, τιμωρητικός, ματαιωτικός, περιοριστικός)
• Αρνητική θεώρηση μέλλοντος (μαύρο, επώδυνο, κενό, χωρίς ελπίδα) (A. Beck)

Υπάρχουν διαταραχές και στη δομή της σκέψης (καταθλιπτικογόνα σχήματα). Αυτά τα σχήματα αφορούν την αίσθηση αξίας που έχει κάποιος για τον εαυτό του και χωρίζονται σε δύο κατηγορίες (αυτονομία και κοινωνιοτροπία).

Αυτονομία: Όταν για κάποιον άνθρωπο είναι σημαντική η ανεξαρτησία και η ελευθερία που πηγάζει απ’ την επιτυχία, την ικανότητα ελέγχου και το χρήμα. Δυσλειτουργικά σχήματα σε αυτήν την κατηγορία μπορεί να είναι: είμαι αβοήθητος, αποτυχημένος, αδύναμος, αναποτελεσματικός κ.α

Κοινωνιοτροπία: Σημαντική είναι η ασφάλεια και η εγγύτητα που πηγάζει απ’ τις διαπροσωπικές σχέσεις και την απολαβή αγάπης. Δυσλειτουργικά σχήματα σε αυτήν την κατηγορία μπορεί να είναι: είμαι ανεπιθύμητος, μόνος, όχι αρεστός, περιθωριοποιημένος, εγκαταλελειμμένος κ.α

Τέλος, υπάρχει δυσλειτουργία και στην επεξεργασία των πληροφοριών, δηλαδή στη διεργασία της σκέψης στην οποία υπάρχουν κάποιες παρεκκλίσεις: υπεργενικεύσεις, αυθαίρετα συμπεράσματα, δυσλειτουργικά «πρέπει», υποτίμηση θετικών , μεγέθυνση αρνητικών κ.α

Η εδραίωση της καταθλιπτικής φάσης παίρνει όλη την ενέργεια απ’ τον άνθρωπο και δημιουργεί ένα αίσθημα κόπωσης, έλλειψη κινήτρου και ενδιαφέροντος, αναβλητικότητα, απομόνωση, διαταραχές στον ύπνο, στην όρεξη, στη συγκέντρωση, άλλοτε προκαλείται αδράνεια και άλλοτε νευρικότητα και ανησυχία, προβλήματα στην εργασία, την οικογένεια, στα οικονομικά, ενοχές και απελπισία που μπορεί να οδηγήσει σε χρήση αλκοόλ και άλλων εξαρτησιακών καταστάσεων ή στην αυτοκτονία.

Η κατάθλιψη αντιμετωπίζεται αποτελεσματικά με ψυχοθεραπεία και στις βαριές περιπτώσεις με παράλληλη φαρμακοθεραπεία. Δεν πρέπει να νιώθουμε ντροπή για τις δυσκολίες μας, αλλά μόνο για την αποτυχία μας να δημιουργήσουμε κάτι όμορφο απ’ αυτές (Alain de Botton). Με τη βοήθεια του ψυχολόγου μπορείτε να αναζητήσετε το νόημα σε όλες αυτές τις δύσκολες εμπειρίες που βιώνεται. Ποιο θεματικό μοτίβο ζωής αναδύεται μέσα από την καταστροφή και τον πόνο; Υποφέρουμε και δοκιμαζόμαστε όταν μένουμε προσκολλημένοι σε προοπτικές που δεν μας εξυπηρετούν πλέον και δεν καταφέρνουμε να επαναπροσδιορίσουμε με νέο τρόπο τη ζωή μας. Ο ψυχολόγος μας βοηθάει να συνδέσουμε τις παραδοχές μας με τα «γιατί» μας. Ο Φρίντριχ Νίτσε είχε γράψει: « Αυτός που κατέχει ένα “γιατί” μπορεί να αντέξει σχεδόν οποιοδήποτε “πώς”».

• Βρες τον δικό σου σκοπό στη ζωή και αναζήτησε τρόπους με τους οποίους οι δύσκολες εμπειρίες που βίωσες, θα μπορέσουν να σε στηρίξουν για να τον πραγματώσεις. Όταν η οδυνηρή δοκιμασία όπως η παρατεταμένη κρίση αποτελεί μια «σταθερά», τότε είναι προτιμότερο να εστιάσεις την προσοχή σου στο να αναπτύξεις τη δική σου αίσθηση νοήματος για να ελαττώσεις το αίσθημα της απελπισίας.
• Εκφράσου και μην σηκώνεις μόνος σου το βάρος. Η «βουβή απελπισία» μπορεί εύκολα να γίνει κατάθλιψη.
• Η καταστροφολογία επιδεινώνει την κατάσταση. Τι μπορείς να κάνεις για να βελτιωθεί η κατάστασή σου; Τι είναι εφικτό; Αν δεν μπορείς να βγεις μόνος σου απ’ το «μαύρο πηγάδι», ο ψυχολόγος θα σε βοηθήσει να βρεις το κουράγιο να αλλάξεις τα πράγματα που μπορείς και να δεχτείς τα πράγματα που δεν μπορείς να αλλάξεις. Κάποιες φορές αρκεί η αλλαγή του τρόπου σκέψης μας.
• Η κρίση είναι ευκαιρία για αλλαγή στάσεων, συμπεριφορών, προτεραιοτήτων και κάποιες φορές χαρακτηριστικών. Ποιες είναι οι νέες συνήθειες, συμπεριφορές που έχουν ξεπηδήσει από αυτή τη δύσκολη περίοδο και οι οποίες θα δυναμώσουν και θα στηρίξουν το χαρακτήρα σου καθώς προχωράς μπροστά; Πόσο έχεις ωριμάσει ως αποτέλεσμα των προκλήσεων που χρειάστηκε να αντιμετωπίσεις; Πώς θα περιέγραφες το «νέο σου εαυτό»;
• Φτιάξε τις δικές σου νησίδες ελπίδας. Μην απομονώνεσαι, μίλησε σε ανθρώπους θετικούς που εστιάζουν σε λύσεις και αν η κακή διάθεση επιμένει ζήτησε τη βοήθεια ειδικού.
• Φρόντισε τον εαυτό σου. Μισή ώρα τζόκινγκ ή περπάτημα κάθε μέρα είναι βοηθητικό και για τη σωματική και για την ψυχική υγεία.
• Φρόντισε να τρέφεσαι σωστά και να κοιμάσαι 7-8 ώρες κάθε μέρα.

Σε αυτούς τους δύσκολους καιρούς που ζούμε πόσο μας βοηθάει άραγε να εμμένουμε στα δεινά της οικονομικής κρίσης; Μήπως εάν βρούμε τα «γιατί» και τα «πώς» της ζωής μας (να ξεφύγουμε λίγο απ’ τη λογική των pos!)  και αφεθούμε σε μια κρίση κουράγιου, θάρρους, αλήθειας, να βρεθούμε σε ένα δρόμο που θα αισθανόμαστε καλύτερα, με αυτογνωσία, ζωντάνια, χωρίς κατάθλιψη; Βρες το δρόμο της ζωής σου και ξεκίνα να πας μέχρι εκεί που πάει… ευτυχώς κανείς δεν ξέρει το τέλος του, ξέρει μόνο πως υπάρχει. Ποια «κρίση» διαλέγεις; Η επιλογή είναι δική σου!

Φραγκονικολάκη Μαρία                                                                                                                                                                                                                                                         Ψυχολόγος  –  Ψυχοθεραπεύτρια                                                                                             Συμβουλευτικό Κέντρο Ψυχολογικής Υποστήριξης (Σ.ΚΕ.Ψ.Υ)